Esta entrada está dedicada a Xosé Luís Alonso que pasa
por uns difíciles momentos estes días debido á morte de seu pai.
El, que compartiu xenerosamente na rede as magníficas fotografías
que fixo nunha viaxe recente ao Languedoc francés, inspirou
a realización deste pequeno traballo.
O Pórtico da Gloria é unha obra escultórica e arquitectónica. E a pintura que a cubre, aínda hoxe, fai que a podamos considerar unha obra total, onde as tres "belas artes" se funden en armonía. Non entenderemos o Pórtico sen repasar como foi a construción da basílica compostelá. Imos alá.
A historia da catedral de Santiago empeza cando, segundo a tradición, un eremita chamado Paio, ve luminarias, luces, que lle sinalan un lugar, e alí atopa un enterramento, arcis marmoricis, unha arca ou arcos de mármore. Ao bispo desa diócese, Teodomiro, que vive na vila de orixe romana de Iria Flavia, comunícaselle o descubremento, a inventio. Estamos arredor do 822, no s. IX e sexa polos motivos que sexan, o bispo Teodomiro e o rei Afonso II certifican que estamos ante a tumba do apóstolo de Cristo: Jacob-Iacobus-Sant Iago. Decapitado en Xerusalem no 44 dc e segundo a tradición, traído polos seus discípulos Atanasio e Teodoro ata o finisterre do Imperio romano, e soterrado nun lugar da comarca da Mahía. Ata aquí a tradición, que sexa o apóstolo Santiago o maior o aquí soterrado depende da fe de cada un.
A arqueoloxía comprobou que no lugar onde se atopou esa arca ou arcos de mármore existía unha necrópole (cemiterio) romana que continou sendo utilizada posteriormente polos invasores xermánicos (Suevos).
http://portal.protecturi.org/images/stories/museo_catedral_santiago/Catedral_Santiago_01.jpg |
Nesta imaxe podemos ver, superpostas ao plano da catedral románica, as tumbas romanas e xermánicas atopadas nas excavacións realizadas, entre outros, por Manuel Chamoso Lamas, nos sotos da catedral, e que hoxe é posible visitar.
Atópase na rede un artigo de E. V. Pita, con interesantes debuxos que reproducen hipotéticamente como sería a cidade de Santiago nesa época. A actual cidade sitúase sobre un interfluvio ou outeiro entre os ríos Sar e Sarela. A catedral está asentada efectivamente sobre unha zona de forte pendente (de aí os problemas arquitectónicos aparecidos para alicerzar a construción). E. V. Pita apunta a posibilidade da existencia dun campamento romano, asentado sobre o que hoxe é a zona da praza de Cervantes, chamada de antigo a praza do Campo. Extramuros deste campamento atoparíase outro asentamento de comerciantes romanos, que daría orixe ao topónimo Vilar (hoxe rúa do Vilar). E entre ambos un cemiterio ou necrópole (a praza da Quintana continuou sendo moitos séculos despois un lugar de enterramento). Este asentamento de época romana estaría en relación coa proximidade á vía XIX per loca marítima que viña de Braga e continuaba ata Lugo. Aparece ilustrada esta hipótese con interesantes debuxos.
http://archeopolis.blogspot.com.es/p/santiago-de-compostela_82.html |
http://www.arquivoltas.com/21-lacoruna/Santiago%20G04a.jpg |
Nesta imaxe pode verse o plano da igrexa de Afonso III construída integrando o edículo apostólico (na capela maior) e a primeira igrexa de Afonso II. No século seguinte (s. XI) ante a afluencia de peregrinos, de novo vai ser preciso ampliar a Igrexa de Santiago; tamén pudo influír a necesidade de reconstruír os danos causados polo ataque de Almanzor á cidade no 997 e así se fará reinando Afonso VI e o bispo Diego Peláez.
O inicio da construción está datado nun dos capiteis das columnas da capela central do Salvador da actual catedral románica, no 1075. Na imaxe anterior aparecen as primeiras capelas construídas da nova basílica por detrás do edículo e no espacio do Mosteiro de Antealtares, co que houbo que chegar a acordo para que retranquease a súa situación.
O Códice Calixtino di que " os mestres canteiros que empezaron a edificar a catedral de Santiago chamábanse don Bernardo o vello, maestro admirable, e Roberto, con outros cincuenta canteiros". Estívose traballando na nova construción ata 1088 en que se interrumpen as obras, debido ao conflicto xurdido entre o bispo Diego Peláez e o rei Afonso VI que levou ao bispo á cadea e posteriormente ao exilio en Aragón.
Plano-maqueta da basílica prerrománica de Afonso III, mosteiro de Antealtares e capela da Corticela (xerme do futuro Mosteiro de s. Martiño Pinario) sobreposto ao plano da catedral románica posterior |
http://2.bp.blogspot.com/-Bnler3E8kIo/VUiMRFeGG6I/AAAAAAAAIgo/b9uQ3rP0S9o/s1600/mapasantiagoIX.jpg |
En 1105 Xelmírez consagra os altares das capelas da xirola e o novo altar da capela maior, no que a tumba quedaba situada nunha especie de sancta santorum, por debaixo do altar maior, non visitable polos peregrinos directamente e protexida por unha reixa. Isto cambiará cando se produza a consagración da basílica en 1211 e se coloque tralo altar maior, en lugar elevado, unha monumental estatua de Santiago en pedra policromada que aínda existe hoxe nese lugar (a famosa aperta ao santo) con engadidos barrocos. Segundo Manuel Castiñeiras (ver o catálogo da exposición Maestro Mateo que se fixo no museo do Prado e estará no Pazo de Xelmírez de Santiago ata o 23 de febreiro de 2018 -visita obrigada-) esta especie de santuario abriríase de xeito regulado aos peregrinos.
Posteriormente construiuse o transepto e as súas capelas, no que traballa o chamado mestre de Praterías, cúbrese tamén o cruceiro cun ciborio e avánzase nas obras da tribuna ou galería que percorrerá toda a planta da catedral de Santiago, seguindo as pautas doutras igrexas de peregrinación francesas como s. Sernin de Toulousse ou sta Fe de Conques.
Con permiso de Xosé Luís Alonso compartimos unhas magníficas fotografías que fixo recentemente en Toulousse e Conques. As basílicas de Santiago, s Sernin e sta Fe responden ao modelo de igrexas de peregrinación que gardan reliquias de santos e que se difundiu a través do Camiño de Santiago Francés. Teñen as tres planta basilical de cruz latina, con xirola, nave central e laterais (3 en Santiago e Conques, 5 en Toulousse), tribuna por riba das naves laterais, bóvedas de medio canón con arcos faixóns na nave central máis ancha, bóvedas de aresta, tamén con faixóns nas naves laterais... Poñeremos agora tres imaxes do espazo interior destas basílicas e seguro que teredes dificultades para diferenciar cal corresponde a Santiago.
Arcos dobres peraltados (levantados), bóveda de medio canón con arco faixón na nave central e tribuna sobre a nave lateral |
Corresponden as imaxes por esta orde a Conques, Santiago e Toulousse |
Tamén se constrúen nesta fase as dúas fachadas dos extremos do transepto. Dado que as igrexas cristiás orientan o altar cara o leste por motivos simbólicos, estas fachadas situadas no brazo menor da cruz latina da planta da catedral, serían a norte ou do Paraíso, e a sur ou de Praterías. A portada norte tamén era chamada Francíxena por seren por esta porta por onde entraban os peregrinos do Camiño francés, que entraban na cidade pola porta do Camiño, subían á praza do Campo ou Cervantes e baixaban pola acibechería ata esta porta norte da Catedral.
Manuel Castiñeiras, discípulo de Serafín Moralejo, ten estudado e interpretado o programa iconográfico das esculturas destas dúas portadas, así como os artistas que participaron. O Consello da Cultura Galega permite acceder on-line a este interesante artigo de Castiñeiras: Jaca, Toulouse, Conques y Roma: las huellas de los viajes de Diego Gelmírez en el arte románico compostelano.
Non deixedes de lelo. Nel relaciona as dúas viaxes que Xelmirez fai a Roma seguindo o camiño de Santiago á inversa e pasando por cidades como León, Burgos, Jaca, Toulousse, Conques ou Módena, onde toma contacto coas obras das igrexas románicas que se están facendo e cos artistas que alí traballan, moitos dos cales veñen traballar a Compostela. Castiñeiras identifica traballando nas portadas norte e sur de Santiago aos seguintes seis artistas: o mestre da porta Francíxena, o mestre das columnas "entorchadas" (retortas), o mestre do Cordeiro, o mestre das Tentacións (que traballará en Conques), o mestre da Traición e o mestre da Transfiguración. Os catro primeiros traballarán na porta norte (pero despois por remodelacións na porta sur algunhas esculturas son trasladadas para aquí), os outros dous na porta sur. Destaca especialmente o mestre da porta Francíxena, que Moralejo chamou o mestre de Praterías. A el se deben os relevos do rei David, a creación de Adán, muller do león... e a muller coa caveira. Moi recomendable a lectura deste artigo para coñecer novas interpretacións sobre o programa escultórico destas dúas portadas que simplificando representarían: a porta norte ou do Paraíso, o Antigo Testamento e os inicios da humanidade e caída no pecado; e a porta sur ou de Praterías, o Novo Testamento e a dobre natureza divina e humana de Cristo. Volveremos sobre estas esculturas noutra entrada deste blog. Volvamos ao avance das obras de construción da Catedral.
As obras na Catedral continúan impulsadas por Xelmirez e pese á rebelión do pobo de Santiago contra el e a raíña Urraca que chegou a prenderlle lume á basílica. En 1140 morre Xelmirez e as obras estaban sen rematar. Faltaba concluír o brazo maior da cruz e pechar a fachada occidental. Descoñecemos con total seguridade o que se atopa Mateo cando en 1168 se fai cargo das obras. Hai autores que din que xa existía feita unha fachada oeste que logo Mateo derrubaría. Non parece probable. Ademais avanzar na construción da nave principal tiña o problema do desnivel existente, para o que Mateo vai dar unha solución moi imaxinativa.
Crese por tanto que Mateo remata os últimos tramos do brazo maior da catedral, seguindo o patrón anterior en canto a medidas pero introducindo algún elemento decorativo propio. Traballa baixo o patrocinio do rei galego-astúr Fernando II ( o que lle concedeu a pensión vitalicia) e sucesivamente, dos bispos: Pedro Gudestéiz (existe un capitel na tribuna co seu nome), Pedro Suárez de Deza e Pedro Muñiz. O remate da portada occidental faise a través dunha estrutura en 3 niveis: Cripta ou catedral vella, Pórtico (solución moi francesa) e Tribuna. O programa arquitectónico e escultórico van estar intimamente unidos. Foi Serafín Moralejo o primeiro en demostrar esta unidade construtiva e iconográfica. Todo remite ao último libro da Biblia: a visión que tivo san Xoán evanxelista, apóstol de Cristo e irmán pequeno de Santiago, de como sería a fin do mundo, a cidade celestial ou Nova Xerusalem e o día do xuízo. Estamos falando do Apocalipse. As referencias a este no arco central do Pórtico son evidentes, pero o finado profesor Moralejo demostrou que tamén existían na cripta e na tribuna. Así a bóveda central da cripta ten dúas claves nas que dous anxos sosteñen un sol e unha lúa, e na clave da bóveda da tribuna aparece un año ou agnus dei. No Apocalipse de san Xoán, 23, dise que: "Vin un ceo novo e unha terra nova, porque o primeiro ceo e a primeira terra desapareceran e vin a cidade santa, a nova Xerusalem, o seu brillo era semellante á pedra máis preciosa, tiña un muro grande e alto e doce portas. A cidade non precisa de sol nin de lúa que a iluminen, porque a gloria de Deus a ilumina e a súa luz é o cordeiro". A cripta representaría así o nivel terreal, iluminado polo sol e a lúa, e a tribuna que está por riba do Pórtico, a cidade celestial iluminada polo año de Deus, símbolo de Cristo.
Fases construtivas da Catedral |
Claves das bóvedas da cripta con anxos astróforos, portando o sol e a lúa |
Clave da bóveda da tribuna co Agnus Dei, o año de Deus, símbolo de Cristo e do seu sacrificio |
En medio de Cripta e tribuna está o Pórtico da Gloria, chamado así porque aí se representa o Xuízo final, tal como se describe no Apocalipse de san Xoán:
Seguro que sodes capaces de localizar estas escenas nesta biblia en pedra que é o Pórtico da Gloria :
http://porticodelagloria.com/lectura-del-portico_files/gallery-2.jpg |
Das esculturas do Pórtico falaremos con máis detalle noutra entrada. Rematado este - segundo a inscrición que aparece nos seus dinteis, en 1188, pero as obras deberon continuar algúns anos máis- prodúcese a consagración da Catedral. Isto ten lugar en 1211, nesa cerimonia participou o rei de Galicia e León, Afonso VIII (ou IX seguindo a numeración castelá), que está soterrado no Panteón Real da Catedral de Santiago (hoxe Capela das reliquias), xunto ao seu pai Fernando II.
Cando se produce a morte de Afonso VII, nacido e criado en Galicia, chamado o emperador pola sumisión vasalática que lle fixeran os demais monarcas da península, o reino divídese entre o seu fillo Fernando, rei de Galicia e León, e Sancho, rei de Castela. Deste xeito Fernando II e o seu descendente Afonso VIII (ou IX) dan unha gran importancia á Catedral de Santiago, a capital relixiosa do seu reino (en contraposición a Toledo para os castelás) e de aí o interese por promover as obras da basílica e por convertila no seu panteón real. Posteriormente á morte de Afonso as coroas de Galicia, León e Castela, volven xuntarse no rei Fernando III chamado o Santo.
Reconstrución virtul hipotética da catedral ao remate das obras |
O mestre Mateo fai a súa obra na segunda metade do s. XII, cando xa o estilo románico empeza a quedar obsoleto e empeza a alborexar un novo estilo: o gótico. Mateo coñece de xeito moi temperá estes cambios e isto vese na nova basílica. Usa bóvedas de crucería en cripta, pórtico e tribuna como as que empezaban a usarse nos primeiros centros artísticos do gótico francés: en Borgoña e París. Tamén na escultura vense estas novidades, un novo espírito, máis naturalista, as anima. Isto confima que Santiago é neste momento un dos centros artísticos de vangarda de Europa.
Bóvedas de crucería de cripta, pórtico e tribuna. Montaxe: M. Iglesias |
http://archeopolis.blogspot.com.es/p/santiago-de-compostela_82.html Reconstrución virtual de Santiago coa catedral románica (nº 14) rematada. Respecto á reconstrución do s. X vese como o perímetro da cidade aumentou, hai unha nova muralla máis grande e na que se abren numerosas portas. A nº 1, corresponde á Porta do Camiño, por onde entraban na cidade os peregrinos do Camiño francés, o que viña dende Labacolla, Arzúa, Melide... O nº 4 corresponde á chamada Porta da Trindade, é a que se atopa máis cerca da fachada oeste da Catedral. A nº 5 corresponde á actual Porta Faxeira, xa non hai porta, pero quedou o nome. De aquí partía o camiño sur que levaba a Padrón e Pontevedra. O nº 6 corresponde á Porta de Mazarelos, esta é a única que se conserva en pé hoxe. De aquí partía o camiño cara Lalín e Ourense e polo visto era por onde entraba na cidade o viño do Ribeiro. O nº 17 corresponde á rúa do francés, ou do Franco, polas numerosas tendas e tabernas que tiñan os franceses aquí asentados. O nº 18 á rúa do Vilar e o 19 probablemente á rúa Nova, que se abriu máis tarde, de aí o seu nome.
Se tés tempo non deixes de ver este video da páxina do Museo do Prado onde tiveron lugar varias conferencias sobre o Pórtico da Gloria e a Catedral de Santiago co gallo da exposición sobre o Mestre Mateo que alí estivo e que hoxe está no Pazo de Xelmirez de Santiago (ata o 23 de febreiro).